Στην εποχή της ψηφιακής υπερπληροφόρησης, όλοι οι χρήστες – ενήλικες, παιδιά και έφηβοι – εκτίθενται συχνά ακούσια σε βίαιες και τραυματικές εικόνες, όπως δολοφονίες σε ζωντανή μετάδοση ή σκηνές πολέμου χωρίς καμία ψυχο-συναισθηματική προετοιμασία για να καταφέρουν να διαχειριστούν τις τραυματικές συνέπειες. Παρότι οι πολεμικές συγκρούσεις αποτελούν ένα διαχρονικό και επαναλαμβανόμενο φαινόμενο στην ιστορία της ανθρωπότητας, η ιδιαιτερότητα της σύγχρονης εποχής έγκειται στην αμεσότητα και την παγκόσμια διάχυση των γεγονότων και των εικόνων μέσω των ψηφιακών μέσων. Οι εικόνες και τα βίντεο που προβάλλονται στα κοινωνικά μέσα και στις ειδησεογραφικές ιστοσελίδες μπορεί να έχουν σοβαρές ψυχολογικές και συναισθηματικές συνέπειες. Ας δούμε τι μπορεί να προκληθεί σε έναν χρήστη που εκτίθεται σε ανεξέλεγκτο και αφιλτράριστο βίαιο περιεχόμενο, ιδιαίτερα όταν ο χρήστης αυτός είναι παιδί ή έφηβος.
Αρχικά πρέπει να τονιστεί ότι η θέαση εικόνων που απεικονίζουν πόλεμο, βία, θάνατο ή κακοποίηση μπορεί να προκαλέσει έντονα συναισθήματα φόβου, ανασφάλειας και αποπροσανατολισμού. Σύμφωνα με την American Psychological Association (APA) [1], η έκθεση παιδιών και εφήβων σε βίαιες εικόνες και περιεχόμενο μέσω των μέσων ενημέρωσης και των κοινωνικών δικτύων μπορεί να επηρεάσει βαθιά την αντίληψή τους για τον κόσμο. Συγκεκριμένα, η συχνή και ακούσια θέαση σκηνών βίας ενισχύει την αίσθηση ότι το κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον είναι εγγενώς απειλητικό, ασταθές και επικίνδυνο. Αυτή η αντίληψη δεν είναι απλώς γνωστική, αλλά συνοδεύεται από έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις, όπως φόβο, άγχος και αίσθημα αδυναμίας. Η ψυχολογική αυτή επιβάρυνση μπορεί να εκδηλωθεί με διάφορους τρόπους. Πολλά παιδιά και έφηβοι παρουσιάζουν διαταραχές ύπνου, όπως δυσκολία στην έλευση του ύπνου, συχνές αφυπνίσεις ή εφιάλτες που σχετίζονται με τις εικόνες που έχουν δει. Επιπλέον, παρατηρείται υπερδιέγερση του νευρικού συστήματος, δηλαδή αυξημένη ευαισθησία σε ήχους, εικόνες ή καταστάσεις που θυμίζουν το τραυματικό περιεχόμενο, καθώς και συμπεριφορές αποφυγής, όπως η απομάκρυνση από το διαδίκτυο, η άρνηση χρήσης κοινωνικών μέσων ή η απομόνωση από συνομηλίκους. Η APA επισημαίνει ότι αυτές οι αντιδράσεις δεν είναι απλώς προσωρινές, αλλά μπορεί να έχουν μακροχρόνιες επιπτώσεις στην ψυχική υγεία και την κοινωνική λειτουργικότητα των νέων. Η συνεχής έκθεση σε βίαιες εικόνες μπορεί να διαμορφώσει έναν φακό μέσα από τον οποίο οι νέοι αντιλαμβάνονται τον κόσμο ως εχθρικό και απρόβλεπτο, γεγονός που επηρεάζει την ανάπτυξη της εμπιστοσύνης, της ενσυναίσθησης και της κοινωνικής σύνδεσης.
Ένα από τα πλέον ανησυχητικά φαινόμενα που σχετίζονται με την ακούσια έκθεση σε τραυματικές εικόνες στο διαδίκτυο είναι η δευτερογενής τραυματοποίηση. Ο όρος αυτός, όπως τον εισήγαγε ο Charles Figley το 1995 [2], περιγράφει, μεταξύ άλλων, την ψυχολογική επιβάρυνση που βιώνει ένα άτομο όταν εκτίθεται επανειλημμένα σε τραυματικές εμπειρίες άλλων, χωρίς να είναι το ίδιο άμεσα εμπλεκόμενο. Αν και η θεωρία αναπτύχθηκε αρχικά για να περιγράψει την επίδραση στους επαγγελματίες υγείας που εργάζονται με θύματα τραύματος, έχει πλέον επεκταθεί και σε περιπτώσεις έκθεσης μέσω μέσων ενημέρωσης και κοινωνικών δικτύων, ιδιαίτερα σε νεαρές ηλικίες.
Στο πλαίσιο του διαδικτύου, η δευτερογενής τραυματοποίηση εκδηλώνεται όταν οι νέοι χρήστες εκτίθενται σε εικόνες πολέμου, δολοφονιών, βασανιστηρίων, κακοποίησης ανθρώπων ή ζώων, και θανάτου. Αυτές οι εικόνες, συχνά ωμές και χωρίς φίλτρα, προκαλούν έντονα συναισθήματα ενοχής, θλίψης, αδυναμίας και αποπροσανατολισμού. Οι νέοι, λόγω της συναισθηματικής και γνωστικής τους ευαλωτότητας, τείνουν να εσωτερικεύουν τον πόνο των άλλων, βιώνοντας τον ως δικό τους.
Η ψυχολογική αυτή επιβάρυνση μπορεί να οδηγήσει σε συμπτώματα παρόμοια με αυτά της μετατραυματικής διαταραχής (PTSD). Συγκεκριμένα, παρατηρούνται:
- Εφιάλτες και διαταραχές ύπνου, με αναβίωση των εικόνων.
- Αποφυγή καταστάσεων ή μέσων που θυμίζουν το τραυματικό περιεχόμενο (π.χ. αποχή από social media).
- Συναισθηματικό μούδιασμα, δηλαδή αδυναμία έκφρασης ή αναγνώρισης συναισθημάτων.
- Υπερδιέγερση, με αυξημένη ευαισθησία σε ερεθίσματα, ευερεθιστότητα ή δυσκολία συγκέντρωσης.
Η θεωρία του Figley υπογραμμίζει ότι η δευτερογενής τραυματοποίηση δεν είναι απλώς μια παροδική συναισθηματική αντίδραση, αλλά μπορεί να έχει βαθιές και μακροχρόνιες επιπτώσεις στην ψυχική υγεία, ιδιαίτερα όταν δεν υπάρχει επαρκής υποστήριξη ή μηχανισμοί ψυχικής άμυνας. Στο ψηφιακό περιβάλλον, όπου η πρόσβαση σε τραυματικό περιεχόμενο είναι ανεξέλεγκτη και συχνά αιφνίδια, οι νέοι χρήστες βρίσκονται σε αυξημένο κίνδυνο. Η αναγνώριση του φαινομένου αυτού είναι κρίσιμη για την ανάπτυξη προληπτικών και υποστηρικτικών παρεμβάσεων, τόσο σε επίπεδο οικογένειας όσο και εκπαιδευτικού συστήματος. Η ψυχοεκπαίδευση, η ενίσχυση της συναισθηματικής νοημοσύνης και η δημιουργία ασφαλών χώρων συζήτησης αποτελούν βασικά εργαλεία για την αντιμετώπιση της δευτερογενούς τραυματοποίησης στους νέους.
Ακόμη μία αρνητική συνέπεια της υπερβολικής έκθεσης σε βίαιες εικόνες είναι αυτή της Desensitization Theory [3] (Θεωρία Αναισθητοποίησης) που υποστηρίζει ότι τα συχνά και βίαια ερεθίσματα οδηγούν σε σταδιακή μείωση της συναισθηματικής αντίδρασης του θεατή απέναντι στη βία. Στην περίπτωση των ηλιακά μικρών χρηστών του διαδικτύου, οι οποίοι βρίσκονται σε κρίσιμη φάση συναισθηματικής και ηθικής ανάπτυξης, η συνεχής θέαση βίαιων εικόνων – είτε πρόκειται για πολεμικές συγκρούσεις, είτε για σκηνές κακοποίησης ή θανάτου – μπορεί να οδηγήσει σε συναισθηματική αποστασιοποίηση και μειωμένη ενσυναίσθηση. Αυτό σημαίνει ότι οι νέοι ενδέχεται να αντιδρούν με αδιαφορία ή ακόμα και με χιούμορ απέναντι σε εικόνες ανθρώπινου πόνου, καθώς η βία παύει να προκαλεί την αρχική συναισθηματική ενόχληση.
Η θεωρία αυτή έχει επιβεβαιωθεί μέσα από πειραματικές μελέτες, όπως εκείνες των Carnagey et al. (2007) [4], οι οποίες έδειξαν ότι η έκθεση σε βίαιο περιεχόμενο οδηγεί σε μειωμένη φυσιολογική αντίδραση, όπως χαμηλότερο καρδιακό ρυθμό και μειωμένη ηλεκτρική δραστηριότητα του δέρματος κατά την παρακολούθηση σκηνών βίας. Αυτά τα ευρήματα υποδηλώνουν ότι το άτομο δεν βιώνει πλέον την ίδια ένταση συναισθημάτων, γεγονός που μπορεί να έχει μακροχρόνιες επιπτώσεις στην ηθική του κρίση και στην κοινωνική του συμπεριφορά.
Επιπλέον, η αναισθητοποίηση μπορεί να οδηγήσει σε κανονικοποίηση της βίας, δηλαδή στην αντίληψη ότι η βία είναι αποδεκτή ή αναπόφευκτη μορφή επίλυσης συγκρούσεων. Αυτό είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό σε περιβάλλοντα όπως τα κοινωνικά μέσα, όπου η βία συχνά παρουσιάζεται χωρίς πλαίσιο, χωρίς συνέπειες και με τρόπο που ενισχύει την ψυχαγωγική της διάσταση. Οι έφηβοι που εκτίθενται σε τέτοιο περιεχόμενο μπορεί να αναπτύξουν ανοχή στη βία, να μειώσουν την ευαισθησία τους απέναντι σε θύματα και να υιοθετήσουν πιο επιθετικά ή αδιάφορα πρότυπα συμπεριφοράς. Η θεωρία της αναισθητοποίησης, επομένως, δεν αφορά μόνο την άμεση συναισθηματική αντίδραση, αλλά και τη διαμόρφωση της ηθικής και κοινωνικής ταυτότητας των νέων, καθιστώντας την έκθεση σε βίαιες εικόνες ένα κρίσιμο πεδίο παρέμβασης για γονείς, εκπαιδευτικούς και επαγγελματίες ψυχικής υγείας.
Σημαντικό επιπλέον σημείο αναφοράς θα πρέπει να είναι η θεωρία του Berkowitz [5], που προσφέρει ένα σημαντικό πλαίσιο στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο οι βίαιες εικόνες στο διαδίκτυο μπορούν να επηρεάσουν τη συμπεριφορά και τη συναισθηματική κατάσταση των νέων. Σύμφωνα με τη γνωστική νεοσυσχετιστική θεωρία, τα αρνητικά ερεθίσματα – όπως εικόνες πολέμου, κακοποίησης ή καταστροφής – δεν λειτουργούν μεμονωμένα, αλλά ενεργοποιούν ένα δίκτυο συσχετισμένων αναμνήσεων, συναισθημάτων και γνωστικών σχημάτων που έχουν ήδη διαμορφωθεί στο άτομο. Στους εφήβους, των οποίων η προσωπικότητα και η συναισθηματική ρύθμιση βρίσκονται ακόμη υπό διαμόρφωση, αυτή η ενεργοποίηση μπορεί να είναι ιδιαίτερα έντονη και απορρυθμιστική. Η σύνδεση μεταξύ του ερεθίσματος και της επιθετικής ή δυσφορικής αντίδρασης δεν είναι απαραίτητα συνειδητή· μπορεί να εκδηλωθεί ως αυξημένη ευερεθιστότητα, απότομες συναισθηματικές μεταπτώσεις ή ακόμα και ως εσωτερίκευση του άγχους και της θλίψης. Επιπλέον, η θεωρία υποστηρίζει ότι όσο πιο συχνά ενεργοποιείται αυτό το δίκτυο, τόσο πιο ισχυρές και αυτόματες γίνονται οι αντιδράσεις, γεγονός που καθιστά τους νέους ευάλωτους σε χρόνιες μορφές συναισθηματικής δυσφορίας ή επιθετικής συμπεριφοράς, ειδικά όταν δεν υπάρχουν μηχανισμοί ψυχικής ενδυνάμωσης ή υποστηρικτικό περιβάλλον.
Αν στα παραπάνω προσθέσουμε και την ψυχολογική υπερφόρτωση, η οποία μπορεί να προκληθεί από τη συνεχή ροή τραυματικών εικόνων, όπου ο ανθρώπινος εγκέφαλος αδυνατεί να επεξεργαστεί και να ενσωματώσει τις προσλαμβάνουσες πληροφορίες με υγιή τρόπο, αντιλαμβανόμαστε ότι οι νέοι χρήστες, που βρίσκονται σε στάδια γνωστικής και συναισθηματικής ανάπτυξης, είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι σε αυτή την υπερδιέγερση. Σε αυτή την περίπτωση παρατηρούνται ψυχοσωματικά προβλήματα όπως άγχος, αποδιοργάνωση της καθημερινότητας, δυσκολία συγκέντρωσης και συναισθηματική αστάθεια.
Έχοντας αντιληφθεί τον κίνδυνο που αντιμετωπίζουν οι νέοι χρήστες του διαδικτύου σε σχέση με τις υπερβολικά συχνές σκηνές βίας που εμφανίζονται, όλοι οι διεθνής και Ευρωπαϊκοί οργανισμοί (UNICEF 2024 [6], UNESCO [7] 2024, European Commission [8] 2021, και Better Internet for Kids (BIK+) Strategy – European Union [9]) που ασχολούνται με τα παιδιά, τα δικαιώματα τους σε ασφαλή και υγιή περιβάλλοντα διαβίωσης και έκφρασης αλλά και τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν εντός και εκτός διαδικτύου, υπογραμμίζουν την ανάγκη για ψυχοεκπαίδευση των παιδιών και των εφήβων, ώστε να μπορούν να αναγνωρίζουν, να διαχειρίζονται και να προστατεύονται από τραυματικό περιεχόμενο. Η ενεργή συμμετοχή γονέων και εκπαιδευτικών, η χρήση φίλτρων περιεχομένου, η δημιουργία ασφαλών χώρων συζήτησης και η ενίσχυση της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι κρίσιμες στρατηγικές πρόληψης και παρέμβασης. Παράλληλα, είναι σημαντικό οι ενήλικες να εφαρμόζουν πρακτικές ελέγχου του περιεχομένου που καταναλώνουν τα παιδιά, να επιλέγουν πλατφόρμες με κατάλληλες ρυθμίσεις ασφαλείας και να αποφεύγουν — όσο είναι εφικτό — την έκθεση σε βίαιο ή σοκαριστικό υλικό. Εξίσου ουσιαστική είναι η ανοιχτή επικοινωνία: οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να ενθαρρύνουν τα παιδιά να μιλούν για όσα είδαν και τους στεναχώρησαν, να ακούν χωρίς κριτική και να τα βοηθούν να επεξεργαστούν τα συναισθήματά τους με ασφάλεια και κατανόηση.
[1] Donnerstein, E., & Smith, S. L. (1997). Impact of media violence on children, adolescents, and adults. In S. Kirschner & D. A. Kirschner (Eds.), Perspectives on psychology and the media (pp. 29–68). American Psychological Association. https://doi.org/10.1037/10509-002
[2] Figley, C. R. (1995). Compassion Fatigue: Coping with Secondary Traumatic Stress Disorder in Those Who Treat the Traumatized. New York: Brunner/Mazel.
[3] Mrug, S., Madan, A., & Windle, M. (2016) Emotional desensitization to violence contributes to adolescents’ violent behavior.
Journal of Abnormal Child Psychology, 44, 75–86. https://doi.org/10.1007/s10802-015-9986-x
[4] Carnagey, N. L., Anderson, C. A., & Bushman, B. J. (2007). The effect of video game violence on physiological desensitization to real-life violence.
Journal of Experimental Social Psychology, 43(3), 489–496. https://doi.org/10.1016/j.jesp.2006.05.003
[5] Berkowitz, L. (1993). Pain and aggression: Some findings and implications. Motivation and Emotion, 17(3), 277–293. Springer. https://doi.org/10.1007/BF00992223
[6] UNICEF (2024). Protecting children from violence and exploitation in relation to the digital environment: Policy Brief. United Nations Children’s Fund (UNICEF), New York. https://www.unicef.org/media/164421/file/ChildProtectionDigitalAge.pdf
[7] UNESCO (2024). Safe to Learn and Thrive: Ending Violence in and Through Education. UNESCO, Paris. https://www.unesco.org/en/articles/safe-learn-and-thrive-ending-violence-and-through-education
[8] European Commission (2021). EU Strategy on the Rights of the Child and the European Child Guarantee. https://commission.europa.eu/strategy-and-policy/policies/justice-and-fundamental-rights/rights-child/eu-strategy-rights-child-and-european-child-guarantee_en
[9] Better Internet for Kids (BIK+) Strategy – European Union. https://better-internet-for-kids.europa.eu/en
Πηγή: Safer Internet 4 Kids
